Tản mạn về nghệ thuật chơi chữ

Các nhà thơ có thể nói là những nhà phù thuỷ về chữ nghĩa, ngôn từ chữ nghĩa trong tay họ biến hoá khôn lường

I. Nói lái:
     Nói lái thành thơ có lẽ là nghệ thuật chơi chữ tuyệt diệu:
        Dòng châu lai láng, đĩa dầu chong
        Công khó đợi chờ, biết có không ?
        Nhắc bạn thêm thương người nhạn bắc
        Trông đời ngao ngán giữ trời đông
     Một dị bản khác:
        Nhắc bạn thêm thương tình nhạn bắc
        Trông đời chỉ thấy cảnh trời đông
        Đêm thâu tiếng dế đau thêm mãi
        Công khó chờ nhau biết có không ?

    Một bài thơ của cụ Thảo Am viết sau khi nghe tin giặc Pháp chiếm lại đồn Mang Cá, 1946
        Lũ quỷ nay lại về luỹ cũ
        Thầy tu mô Phật cũng thù Tây.
    Làm thơ nói lái thật không dễ. Ví dụ bài thơ nhắn bạn sau đây:
        Làng vọng còn hơn cái lọng vàng
        Mang sơ tấm áo, chớ mơ sang
        Nhắn bạn lên non đừng bắn nhạn
        Hang lỗ tìm vào bắt hổ lang
     Hoặc:
        Đời chua, bậu thử đùa chơi
        Chơi ngổ xong rồi, kiếm chỗ ngơi
        Bến đậu thênh thang, mời bậu đến
        Ngồi đây say tít, ngất ngây đời.
    Câu cuối của bài thơ ngồi đây đã bị ép thành ngây đời. Nói lái thành thơ, không dễ!

II. Câu đối lái, vế đối lái:
     Có nhiều cách chơi chữ để sáng tạo câu đối, vế đối. Nói lái là một. Sau đây là một số vế đối rất hay, rất dí dõm:
    - Cụ Trô nhắn cô Trụ, ghé giồng trôm chớ có dòm trông (?)
    - Ông thanh tra nhớ anh Thông về Thủ Đức mười đêm thức đủ
     Hoặc các vế đối hóc hiểm của ông Phạm Xuân Phụng như sau:
    - Chê số đời, chơi số đề, cố giải sầu, cầu giải số, càng cố càng sầu
    - Ngậm tiền, dễ hám, ngậm hàm dễ tiến, tiến hay lùi, túi hay liền.
Một số câu đối khác có cách lái rất ác:
    - Đêm ba mười, thầy giáo tháo giầy mừng tết đến
    - Sáng mùng một, giáo chức giức cháo đón xuân sang.         

    - Đến Củ Chi, chỉ cu hỏi củ chi ?              
    - Qua Cù Mông, cồng mu phải cù mông

    - Gái Hóc Môn vừa hôn vừa ...   
    - Trai Giá Rai ...

III. Các cách chơi chữ khác:
* Bài thơ thất ngôn bát cú sau đây của Lê Quý Đôn (làm lúc lên 8-9 tuổi) thật tài tình, trong mỗi câu đều xuất hiện một loài rắn mà ý tứ lại không chê vào đâu được:
        Chẳng phải liu điu cũng giống nhà          
        Rắn đầu biếng học quyết không tha
        Ráo mép chẳng qua phường lếu láo      
        Lằn lưng cam chịu vết roi da
        Thẹn đèn, hổ lửa, đau lòng mẹ                                          
        Nay thét, mai gầm, rát cổ cha                    
        Từ nay trâu lỗ xin siêng học
        Kẽo hổ mang danh tiếng thế gia.
           
* Dùng từ Hán Việt, chơi chữ trong cả ngữ nghĩa và âm thanh
        - Da trắng vỗ bì bạch
        - Rừng sâu mưa lâm thâm
   Bì là da, bạch là trắng; bì bạch vừa có nghĩa là da trắng lại còn là từ tượng thanh của hành động vỗ lên da phát ra âm thanh "bì bạch"
Lâm là rừng, thâm là sâu; lâm thâm là rừng sâu, lại còn thể hiện trạng thái của cơn mưa. Mưa lâm thâm là mưa nho nhỏ, đều đều kéo dài. (Câu này dù sao cũng không thể hiện được "cái thần" như câu trước!)
    Ngoài ra, vế đối trên còn có các vế: Trời xanh màu thiên thanh (thiên là trời, thanh là xanh) hoặc: Lưỡi đỏ ngó thiệt hồng (thiệt là lưỡi, hồng là đỏ) Các vế này chưa chuẩn lắm vì mới đảm bảo về ngữ nghĩa mà chưa đạt về mặt tượng thanh.

* Động từ biến thành danh từ:
        - Kiến bò đĩa thịt, đĩa thịt bò
        - Ruồi đậu mâm xôi, mâm xôi đậu 
      
* Danh từ và động từ:
        - Gái Thanh Khiết chuyên nghề cải giá
        - Trai Sung Tích chuyên dạ kén dâu       
    Thanh Khiết và Sung Tích vừa là tên của 2 làng nằm đối diện nhau hai bên sông Trà Khúc, vừa có nghĩa tượng trưng cho đặc tính của con trai - con gái. Ở đây còn chơi chữ: nghề cải giá vừa có nghĩa là nghề làm rau (rau cải, rau giá), nhưng cải giá cũng có nghĩa là “lấy chồng khác”. Tương tự: kén dâu là nghề trồng dâu nuôi tằm, nhưng cũng có nghĩa là “tìm vợ”(kén chọn cô dâu). Câu đối thể hiện được tâm lý hay trêu chọc lẫn nhau giữa trai gái hai làng.(Hai làng cũng "đối nhau" về vị trí địa lý)

* Vế đối sau đây có cách chơi chữ thật hóc búa:
    - Người nhái bơi ếch vào bắt cóc, cóc bắt được ai, bị trói gô ngồi trơ mắt ếch.
Một câu mà có đủ họ hàng nhà cóc nhái, cóc ở đây vừa là con cóc lại vừa có nghĩa là không
* Ý tứ sâu xa:
    - Hỏa tại thạch trung, trầm thủy đề, thiên niên bất tuyệt
    - Mộc cư nguyệt thượng, chiếu nhân gian, vạn thế vô cùng

                                                                                                                                                      LĐP